سقاخانه ها چشم به راه مرمت - تور بالی اندونزی

جهت دریافت خدمات تعمیرات ساختمان با گروه ساختمانی آبان در ارتباط باشید.

این توصیف بناهای تاریخی است که از آنها با عنوان سقاخانه یاد می گردد. مکان هایی که در فرهنگ گذشتگان ما، مردم برای مناجات و دعا به آنجا می رفتند و آبی می خوردند و شمعی روشن می کردند. در گذر زمان، زندگی شهرنشینی به این فرهنگ غلبه کرد و حضور مردم در کنار سقاخانه ها کمرنگ و کمرنگ تر شد. تا جایی که مغفول ماندند و گرد فرسودگی روی پنجره ها و دیوارهایشان نشست. اجرای طرح گردشگری در تهران، روزنه امیدی شد برای روشن شدن دوباره شمع سقاخانه ها. وقتی توریست ها و گردشگران جذب بناهای تاریخی و معماری بی نظیر سقاخانه ها شدند، مسئولان به ارزش آنها پی بردند و تیشه به دست کارشناسان آثار میراث فرهنگی دادند، عملیات مرمت آنها که میراث گذشتگان و بخشی از فرهنگ دیرین مردمان ایران زمین است، شروع شد. در این گزارش به سقاخانه های قدیمی و مهم تهران در مناطق 11 و 12 نگاهی می اندازیم و عملکرد مدیریت شهری در مرمت و بازسازی آنها را آنالیز می کنیم.

براساس آمار، بیش از 200 سقاخانه در تهران وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از 100 سال می رسد. بناهایی که معماری ویژه ای دارند و تماشای کاشیکاری و تزیینات روی دیوارشان چشم هر رهگذری را خیره می نماید. هرچند این روزها نگرش مردم به سقاخانه ها مانند همان آبخوری ها است و کمتر کسی برای نجوا و بستن تکه ای پارچه سبز سراغشان می روند اما به عنوان جاذبه توریستی اهمیت دارند و می توان به وسیله همین بناهای تاریخی، فرهنگ چند هزار ساله خود را به رخ دیگران کشید. مرمت بناهای تاریخی به طور کلی وظیقه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است، اما به گفته یک مقام مسئول در سازمان میراث فرهنگی، در سال های اخیر، به سبب کمبود بودجه، اقدام خاصی در مرمت سقاخانه های تهران انجام نشده است: به صراحت می توانم بگویم در مرمت سقاخانه ها سازمان میراث فرهنگی کاری انجام نداده و به همین دلیل، مدیریت شهری برای بازسازی این بناهای ارزشمند اعلام آمادگی نموده است. مدیریت کلانشهر تهران، براساس قوانین شهرداری و آیین نامه سازمانی، هیچ وظیفه و تعهدی برای مرمت بناهای تاریخی ندارد، اما از سال 1392 مرمت سقاخانه ها از سوی شهرداری ها شروع شده است.

بی مهری مسئولان به سقاخانه ها

محله امامزاده یحیی(ع)، از محله های قدیمی منطقه 12 است و به گفته اهالی در گذشته، سقاخانه های زیادی در آن وجود داشته است. ابراهیم قدمی یکی از معتمدان محله می گوید: بیشتر کوچه ها سقاخانه داشتند و اهالی شب های آدینه می آمدند و شمع روشن می کردند و روزها هم رهگذرها برای برطرف تشنگی از آب آن می نوشیدند. بنای خیلی زیبایی داشتند و از قداست خاصی برخوردار بودند و مردم خودشان کوشش می کردند تا روی دیوارها خط و خشی نیفتد. او با ابراز نارضایتی از وضعیت کنونی سقاخانه ها می گوید: هیچ کس به سقاخانه ها رسیدگی نمی نماید. برخی از آنها شیر آب ندارند و برخی هم به خاطر بی مهری مسئولان و مردم، چراغشون خاموش شده و هیچ کاربردی ندارند و حتی تعدادی از سقاخانه ها از بین رفتند. این معتمد محلی درباره ارزشمندی سقاخانه ها می گوید: بنای سقاخانه ها قدیمی و ارزشمند است. معماری خاصی دارند و توریست ها و گردشگران اینها را خوب درک می نمایند. آنها وقتی سقاخانه ها را می بینند، می ایستند و ساعت ها به آنها خیره می شوند. اما خودمان به آنها بی توجه ایم و اجازه می دهیم نابود شوند و از بین بروند.

سقاخانه دیروز و آبخوری امروز

سقاخانه ها از گذشته تاکنون، در میان مردم قداست داشتند و در گذشته جزء اماکن متبرکه محسوب می شدند. در گذر زمان نیز گویا کاربری سقاخانه ها دستخوش تغییرات شده و اکنون نقش آبخوری دارند. رحمان حسین زاده از کاسبان قدیمی خیابان وحدت اسلامی می گوید: داخل بازارچه شاپور که امروزی ها به آن بازار ترخانی می گویند چند سقاخانه بود که یک دفعه نابود شدند و اکنون تعداد خیلی کمی از آنها مانده که گهگاهی مردم تشنه از آن آب می نوشند و صلوات می فرستند و می روند. این روزها دیگر کسی کنار سقاخانه شمع روشن نمی نماید و صدای دعا و نیایش شنیده نمی گردد. البته برخی از سقاخانه ها شیرآب ندارند و حتی کارآیی آنها در حد برطرف تشنگی مردم هم نیست. عباس حاج محمدی از اهالی قدیمی محله فروزش می گوید: مقابل برخی از سقاخانه ها فنس آهنی جوش دادند تا مردم نتوانند آب بخورند و برخی دیگر شیر آب ندارند یا اگر دارند، آبشان قطع شده. او قطع آب سقاخانه ها را اینگونه تعریف می نماید: سقاخانه ها وقفی هستند و نباید قبض آب و برق برای آنها صادر بگردد. اما خودم شاهد بودم که مأموران شرکت آبفا آمدند و گفتند که معوقی دارد و آب را قطع کردند.

جلب مشارکت مردم

بازسازی سقاخانه ها احتیاج به همت همه جانبه برخی از دستگاه ها و نهادها دارد که گویا وجود برخی مسائل، متولیان مرمت سقاخانه ها را از وضعیت این بناهای تاریخی و ارزشمند غافل نموده است. در چنین شرایطی مشارکت مردم می تواند راه حل مناسبی باشد. در طول تاریخ ثابت شده که مردم برای مرمت و بازسازی بناهای مذهبی مانند مساجد، همواره پیشقدم بوده اند و این کار را باقی الصالحات می دانند. رمضانعلی احمدی ساکن محله پامنار می گوید: مسجد محله احتیاج به مرمت داشت که مردم یاری کردند و این کار انجام شد. مسئولان اگر نمی توانند یا بودجه کافی برای این کار ندارند، با مردم رودرو صحبت نمایند و وضعیت را شرح بدهند و خواهش نمایند تا برای مرمت و بازسازی سقاخانه ها یاری نمایند. مطمئنم مردم مانند همواره همراهی می نمایند. در برخی از محله ها مانند امامزاده یحیی(ع)، اهالی برای برطرف و رجوع مسائل سقاخانه ها مشارکت می نمایند و با ابراز رضایت از مشارکت در مرمت سقاخانه ها می گویند: اگر مسئولان صادق باشند و به صراحت بگویند مشکل چیست و چه یاریی از دست ما بر می آید، بی تردید یاری می کنیم.

• منطقه 11

مرمت یک سقاخانه در پازل یازدهم

10 سقاخانه مهم تهران در منطقه 11 واقع شده است که بیشتر آنها در محدوده حصار ناصری هستند و به گفته اشکان بیات، مدیر اداره بافت تاریخی منطقه 11، همه آنها احتیاج به مرمت و بازآفرینی دارند. سال جاری به همت مدیریت شهری منطقه 11، عملیات مرمت سقاخانه عزیزمحمد که بیش از 110 سال قدمت دارد، شروع شده و عملیات عمرانی در مراحل پایایی است. بیات در شرح بیشتر می گوید: سقاخانه عزیز محمد در دوره قاجار ساخته و در آن از کاشی های بسیار نفیسی استفاده شده است. آجرکاری های این اثر ارزشمند طی سالیان متمادی، دچار آسیب شده بود و احتیاج به مرمت داشت که پس از مطالعات اولیه عملیات مرمت شروع شد و اکنون در مراحل پایانی است. او درباره دلیل مرمت سقاخانه ها از سوی شهرداری این چنین شرح می دهد: سقاخانه ها مجموعه های زیبا و ارزشمندی هستند که متأسفانه از سوی میراث فرهنگی مورد بی توجهی قرار گرفته اند و به همین دلیل مرمت آنها به همت شهرداری انجام می گردد. به گفته بیات سایر سقاخانه های منطقه هم پس از تکمیل مطالعات تحقیقاتی مرمت می شوند.

• منطقه 12

سقاخانه ها فرصت طلایی برای جذب توریست

در تهران، نزدیک به 290 سقاخانه قدیمی وجود دارد که تنها 90 سقاخانه در منطقه 12 است. به گفته فرشاد شهیدزاده مدیر اداره بافت تاریخی منطقه 12، بیشتر سقاخانه های قدیمی و تاریخی تهران در محدوده منطقه 12 و محله های پامنار و امامزاده یحیی(ع) قرار دارند. شهیدزاده می گوید: مرمت آثار و بناهای تاریخی و باستانی احتیاج به مهارت و تخصص دارد و این کار باید به همت کارشناسان سازمان میراث فرهنگی انجام گردد تا مبادا در هنگام عملیات بازسازی، خدشه ای به بنا وارد گردد. در سال های اخیر، بنا به دلایلی، این اتفاق در منطقه نیفتاد و مدیریت شهری برای حفاظت از بناها که به گونه ای هویت شهر و محله ها محسوب می شوند، اقدام به مرمت آنها کردند. مرمت سقاخانه های منطقه در سال های 1392 و 1393 در 2 مرحله صورت گرفته است. مرحله نخست 11 سقاخانه و مرحله دوم، 9 سقاخانه قدیمی که در معرض تخریب بودند، به همت شهرداری منطقه مرمت شده اند. مدیر اداره بافت تاریخی منطقه می گوید: توریست ها و گردشگرانی که به منطقه می آیند به محض دیدن سقاخانه ها جذب فضا و نوع معماری آنها می شوند. بنابراین سقاخانه ها فرصت طلایی هستند که می توان در توسعه گردشگری و جذب بیشتر توریست از آنها استفاده کرد. همین سیاست بود که مدیریت شهری منطقه سقاخانه ها را در لیست مکان های گردشگری قرار داد و مرمت آنها را شروع کرد. به گفته شهیدزاده، نزدیک به 60 درصد از سقاخانه های منطقه فعال و 70 درصد نیمه فعال هستند که احتیاج به مرمت دارند.

• سقاخانه های قـدیمی

در مناطق 11 و 12 نزدیک به 100 سقاخانه قدیمی وجود دارد که در این گزارش به معرفی مهم ترین آنها اشاره می کنیم.

• سقاخانه نوروزخان

این سقاخانه در خیابان پانزده خرداد شرقی، جنب بازار آهنگران واقع شده است. متأسفانه این روزها به مکان متروکه تبدیل شده و امروز آثار زیادی از آن باقی نمانده است.

• سقاخانه عزیز محمد

این سقاخانه موقوفه عزیز محمد است. این سقاخانه در خیابان وحدت اسلامی، خیابان مهدی خانی واقع شده است.

• سقاخانه کل عباسعلی

  این سقاخانه در خیابان وحدت اسلامی واقع شده است و قدمت آن به دوره قاجار می رسد. تاکنون 2 بار بازسازی شده است. یک بار در سال 1311 و بار دوم 10 سال پیش به همت کاسبان و اهالی.

• سقاخانه آینه

سقاخانه آینه به همت حاج میرآخور بنا شده است و چون داخل آن از آینه های زیادی استفاده شده به این نام معروف شده است. این سقاخانه در خیابان ظهیرالاسلام واقع شده است.

• سقاخانه دباغ ها

سقاخانه دباغ ها، در بازار مولوی قرار گرفته است. شیر آب آن هنوز تشنگان را سیراب می نماید و قفل های زیاد روی پنجره فلزی اش، نشان از ارادت مردم به این سقاخانه دارد.

• سقاخانه ظهیرالاسلام

سقاخانه ظهیر الاسلام یکی از سقاخانه های قدیمی شهر تهران است که قدمتش به بیش از یک قرن می رسد و در تقاطع خیابان ظهیرالاسلام، کوچه آزادی خواه واقع شده است.

• سقاخانه گذر قلی

خیابان خیام، روبه روی پاچنار، کوچه غلامرضا فصیح، نشانی سقاخانه گذرقلی است که قدمت آن به دوره قاجاریه می رسد و در سال 1379 ثبت ملی شده است.

استاد نصرالله حدادی-تهران شناس:

سقاخانه ها هویت شهر تهران

در گذشته های دور که از آب لوله کشی در شهر تهران خبری نبود، هرکسی دستش به دهانش می رسید و به قولی سری در سرها داشت، برای ثواب هم که شده در محله خود اقدام به ساخت سقاخانه می کرد تا مردم محله اش را سیراب کند. این اماکن متبرکه که مجهز به کاسه سنگی یا همان سنگاب از جنس سنگ خارا بودند، هم شمسه داشتند هم مزین به مقرنس کاری و کاشیکاری های زیبا به رنگ آبی فیروزه ای بودند که با اشعاری در مدح ابوالفضل العباس(ع) و امام حسین(ع) با پنجره فولادی مزین شده بودند. آب این سقاخانه ها به آب لبیک مشهور بود و مردم در کنارشان شمع روشن می کردند.

همه اماکن متبرکه اعم از بقاع متبرکه و مساجد بدون استثنا دارای سقاخانه بودند و این مسئله به قداست سقاخانه ها نزد مردم افزوده بود. در گذشته هریک از اهالی محله در قالب نذورات، آب مورد احتیاج سقاخانه ها را با خرید آب از گاری های آب فروش تأمین می کردند. خیلی از اهالی محله های تهران حتی پس از اینکه آب لوله کشی به خانه ها رفت، باز خوردن آب از سقاخانه ها را به سبب تبرک، ترجیح می دادند و هرگاه از آن آب می خوردند با گفتن لبیک یا حسین عشق و ارادت خود را به امام حسین(ع) و شهدای کربلا، نشان می دادند.

سقاخانه ظهیرالاسلام در منطقه 12 و سقاخانه بازارچه کل عباسعلی در خیابان فروزش، منطقه 11 از معروف ترین سقاخانه های قدیمی تهران هستند.

سقاخانه های قدیمی بخشی از هویت و تاریخ شهر تهران هستند. هزاران داستان و قصه در دل سقاخانه ها نهفته است و برای شنیدنشان کافیست پای صحبت قدیمی های محله ها بنشینید. کلانشهر تهران برای اینکه در گذر زمان و بر اثر توسعه زندگی ماشینی، هویت خود را از دست ندهد، احتیاجمند حفظ سقاخانه هاست. بنابراین مرمت و بازسازی این بناهای مذهبی و مقدس لازم و لازم است.