توسعه و دموکراسی خواهی: تلازم یا عدم تلازم؟ - تور بالی اندونزی

شرق در ادامه نوشت: مباحث بسیار گسترده ای به ویژه پس از بهار عربی تحت عنوان شکست جنبش های مردم سالارانه در جریان است. با توجه به سیر مباحث مطرح شده، پرسش های محوری زیر را می توان اظهار داشت:

1) اساسا برای رسیدن به توسعه، وجود جامعه و حاکمیتی مردم سالار، تا چه میزان از اهمیت برخوردار است؟ آیا در فقدان مردم سالاری، توسعه ممکن خواهد بود؟

2) شما علت شکست جنبش های مردم سالار را چه می دانید؟ چرا جنبش های مردم سالار به ظهور مجدد استبداد و فضای بسته سیاسی می انجامد؟

3) چگونه می توان به مردم سالاری پایدار دست یافت و اساسا چه مدلی می تواند گذار به مردم سالاری را شرح دهد؟ آنچه در ادامه می خوانیم پاسخ مکتوب محمد طبیبیان به پرسش های مذکور است.

راستا هموار دموکراسی خواهی با قشر فرهیخته آگاه

محمد طبیبیان، اقتصاددان ایرانی، استاد سابق دانشگاه صنعتی اصفهان و مؤسسه عالی پژوهش در برنامه ریزی و توسعه است. از وی تا به امروز آثاری به چاپ رسیده که از آن میان می توان به آزادی خواهی نافرجام: نگاهی از منظر اقتصاد سیاسی به ایران معاصر، استفاده از برآوردگر متغیر های ابزاری در مطالعه مشارکت زنان در بازار کار، اقتصاد و عدالت اجتماعی و... اشاره کرد. طبیبیان از خلال این مصاحبه و با الهام از فلسفه تاریخ هگل، سیر تکامل آزادی را در دالان تاریخ نشان داده و ما بازای سیاسی و اجتماعی آن را در نظام های تمدنی شرح می دهد.

او بر این نظر است که امروزه و با پیشرفت تکنولوژی و برآمدن ابزار های جدید، آزادی جوامع بیش از پیش تحت سلطه و کنترل ابزار های مدرن درآمده است. البته به باور وی، در نهایت امر میل بشر به سوی دموکراسی است و از میان کشورها، هرکدام به شکلی متنوع در این راستا قرار خواهند گرفت.

با توجه به زمینه ای که مطرح کردید و مواردی که از ناکامی ملت های مختلف درباره تحول سیاسی برشمردید، از موارد شکست کامل مثل مورد بهار عربی یا تحلیل و تنزل دموکراسی در بسیاری کشور ها تعیین است که این پرسش بسیار پیچیده است و ابعاد متنوعی دارد.

اجازه دهید ابتدا مطلب را در ویژگی کلان آن بررسی کنیم. هگل تمثیل جالبی به کار برده است؛ می گوید تاریخ جهان از شرق عالم شروع می شود (منظور او از شرق از چین تا میان رودان و مصر است) به مدیترانه می آید (منظور یونان و روم است) و از آنجا به غرب اروپا می رود که از نظر او سرانجام تاریخ است. در شرق عالم شاهد ابتدای تاریخ و تمدن، یعنی دوران کودکی و طفولیت تمدن نوع بشر هستیم. در این مقطع در جوامع فقط یک نفر آزاد است (به شکل کننده خدایان، فراعنه، شاهان و امپراتورها) و مابقی برده.

پس از آن دوران طفولیت، دوران نوجوانی نوع بشر در اطراف مدیترانه مثل یونان و روم رخ می دهد که برخی آزاد بوده اند و برخی برده و جوامع به شهفرایندان آزاد و بردگان تقسیم می شده است. در غرب اروپا دوران بلوغ بشریت را ناظر هستیم که قاعدتا همه باید به سوی آزادی حرکت کنیم؛ یعنی بلوغ بشریت در آزادی و آزادگی همگان خلاصه می شود. به نظر من آنچه هگل در قرن نوزدهم می دید تصویر درستی است در کلیت آن.

بشریت لاجرم باید به سوی آزادی همه و بردگی هیچ کس حرکت کند. چنان که در شرق عالم هم با وجود مقاومت های مختلف چنین حرکتی را شاهد هستیم؛ مانند ژاپن، کره جنوبی، تایوان، مالزی و نمونه های دیگر. هنوز کشمکش بین حالت یک فرد آزاد یا عده ای آزاد و بقیه غیرآزاد را می شود در کشور هایی دید. در چین کشمکش پنهان بین مورد یک فرد آزاد و بقیه برده را می بینیم که در تلاش برای تثبیت یک فرد در رأس قدرت، درعین حال تلاش برای تحکیم حزب کمونیست که آزادی عده است و نبود آزادی برای سایرین. منظور هم آزادی سیاسی است.

اگرچه آزادی کاسبی کم وبیش فراهم شده است. کشمکش هنگ کنگ و چین، و تایوان و چین هم در همین ارتباط کشمکش بین آزادی یک نفر، آزادی معدود یا آزادی برای همه است. هند هنوز در کش وقوس جامعه و سیستم تبعیض کاست اسیر است و هندوان خود را متمایز از مسلمین و برتر از آنان می بینند. این کشمکش را در کلیت آن در نقاط مختلف کره زمین مشاهده می کنیم.

گرچه ذات بردگی اکنون با 10 هزار سال و دو هزار سال و هزار سال پیش تفاوت کرده، اما کلیت آن را می شود دید. ابزار های بردگی جدید بعضا بی رحم تر و کارآمدتر از گذشته هستند. در چین و برخی کشور های دیگر دوربین های دیجیتال در خیابان و مناطق عمومی تصویر عابران و حتی شمایل عمومی آنان را به مراکزی گزارش می کند که نرم افزار های کامپیوتری شناخت چهره و نام و تعیینات و درجه خطر او را بلافاصله نشان می دهند و پلیس مخفی با اطلاعاتی که دریافت می کند هر فرد را که نامطلوب می پندارد، در چند دقیقه می یابد و مورد تعقیب و تجسس قرار می دهد.

علاوه بر آن توجه به ترکیب جمعیت زندانیان سیاسی، سرکوب آزادی ها، نظارت و کنترل دوربین های دیجیتال و شنود و کنترل جریان اطلاعات و از همه مهم تر کنترل معاش مردم توسط حکومت ها انواع زنجیر های جدید بردگی هستند. این ها کارآمدتر، پوشاتر، سخت تر و عذاب آورتر از زنجیر های آهنین قدیم به شمار می فرایند؛ بنابراین ممکن است از این زاویه به پرسش شما نگاه کرد.

اما یک عبارت در مطلب و شرح و پرسش شما وجود دارد که به شرح نیاز دارد، آن هم واژه مردم سالاری است؛ این واژه، هم ریاکارانه است هم گمراه کننده و به همین دلیل باید از کاربرد آن اجتناب شود. رژیم های کمونیستی و فاشیستی هم به شکل های متفاوت، مردم سالاری هستند. یک نظام متکی به گروه های وسیع و برانگیختن اوباش و عوام مانند انواع حکومت های پوپولیستی هم مردم سالاری هستند. ما ممکن است منظورمان درخواست دموکراسی باشد، عده ای فرصت طلب به جای دموکراسی مردم سالاری را مطرح کنند و نوع دیگر را تحویل دهند.

آنچه مهم است حرکت و اراده بشریت به طرف دموکراسی است؛ یعنی اینکه همه دارای حقوق اساسی برابر باشند و این حقوق قابل زایل شدن تلقی نشود. مثل آزادی بیان، آزادی مشارکت در اجتماعات صلح آمیز، آزادی مشارکت در تصمیم گیری های جمعی ازجمله تعیین حکومت، آزادی برای جولان استعداد های شخصی، آزادی برای درگیرشدن در فعالیت برای بهبود معاش و بهروزی خود و دیگران.

این حرکت مردمان و انسان ها یک بازی جمع صفر است. هرچه جامعه آزادی بیشتری بطلبد، برده داران آشکار و پنهان سنتی و مدرن امتیاز های بیشتری از خود را در معرض خطر می بینند و با این حرکت ها مخالفت و مقابله می کنند.

اشکال کار این است که نیرو های اجتماعی تسلط طلب از ابزار بهتر و امکان بیشتری برخوردار هستند، بهتر هم متوجه فرایند روزگار و آسیبی که به خودشان می رسد، هستند و ابزار های مدرن را هم بهتر می شناسند که به برخی از آن ها مانند زندان و سرکوب فیزیکی، کنترل دیجیتال و نظارت های مختلف قبلا اشاره شد؛ اما یک ابزار دیگر هم هست که کمتر مورد توجه عموم بوده است، استفاده از دستاورد های روان شناسی در هدایت مردم و کنترل و راهبرد آنان با استفاده از تکنیک های روان شناسی و مهندسی اجتماعی- روان شناختی ناملموس. تمام مخالفان بالقوه باید بدنام شوند به صورت هایی که برای مردم ملموس نباشد.

جریان های مخالف باید منحرف شوند و خنثی. تمام سرچشمه های اطلاعات باید کنترل و دست کاری شوند و از طریق اطلاعات مخدوش مردم در سردرگمی باقی بمانند. آنچه برای نجات مردم لازم است به عنوان زهر و سم مهلک معرفی و تثبیت شود.... در این راه متأسفانه مردم خود گاهی به صورت بدترین دشمنان خود ظاهر شده اند. اینکه نمونه های مختلف را مثال زدید ازجمله مطالعه نشریه اکونومیست درباره زایل شدن و تنزل دموکراسی از این زوایا قابل درک است، یعنی کاربرد فناوری نوین در حفظ امتیاز های سلطه جویان.

جمع بندی کلی این جانب این است که حرکت بشر به سمت بلوغ ادامه می یابد، یعنی بلوغ اجتماعی یعنی آزادگی همه. برخی جوامع این راه را ساده تر طی می کنند، این ها جوامعی بوده اند که قشر فرهیخته آگاه و دارای ذهنی منظم و برخوردار از دانش اجتماعی بوده اند و مردم نیز بهتر به فرایند ها توجه کرده اند و به سادگی از کجی های به ظاهر کم اهمیت نگذشته اند.

برخی با زحمت بیشتری در این راه پیش رفته اند، آن هم برحسب درجه سردرگمی، شعارزدگی، تسلیم در برابر نیرو های مسلط، سرسپردگی و مزدوری قشر تحصیل کرده و روشنفکر. برخی جوامع هم کاملا ناموفق بوده و خواهند بود. این ها هم مثل جوامعی هستند که در مقطعی از تاریخ ظاهر شده و گم شده اند و به خیل گم شدگان از قافله بشریت و تاریخ خواهند پیوست.