دیدگاههای جرجانی در خصوص کزاز - تور بالی اندونزی

نویسنده: علی اکبر پورفتح الله (1)

سیداسماعیل بن حسن حسینی ملقب به زین الدین از بزرگان دانش و طب در قرن پنجم و اوائل قرن ششم هجری قمری است. وی مؤلف کتابهای ذخیره خوارزمشاهی، خفی علایی و الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه و یادگار در زمینه طب و بعلاوه کتاب تدبیریوم و لیله و کتاب فی الرد علی الفلاسفه است.

اهمیت جرجانی در تدوین رساله ها و کتابهای خود به زبان فارسی است و می توان گفت که حرکتی را که فردوسی در قرن چهارم با تدوین شاهنامه در پاسداری از زبان فارسی شروع کرد وی با تدوین کتابهای علمی پزشکی به زبان فارسی تکمیل و شروعگر تجدید حیات طب ایرانی شد. وی را می توان معمار طب ایرانی تلقی نمود چرا که شکوفائی علمی و تدوین آثار علمی پزشکان ایرانی از قرن دوم هجری به بعد که با تأثیر تمدن اسلامی شروع شده بود و تا عصر وی به زبان عربی بود. جرجانی با تدوین کتابهای خود به زبان فارسی آنچه را که به اسم طب اسلامی- عربی می شناسیم به طب اسلامی- فارسی پیوند زده و زمینه لازم را برای طرح طب اسلامی ایرانی، شروع کرد. بنابراین نوشته های وی بازتاب تأثیر دو تمدن اسلامی و ایرانی بر یکدیگر در زمینه طب اسلامی است و مطالعه آثار وی از این جهت حائز اهمیت بسیار است؛ به همین دلیل آثار وی در رونق بخشیدن به زبان فارسی و تدوین اصطلاحات طب فارسی از اهمیت زیادی برخوردار است و می توان او را پایه گذار فرهنگ پارسی اصطلاحات پزشکی Medical Terminology نام نهاد. و امروزه که تدوین اصطلاحات پزشکی به زبان فارسی مورد توجه بسیاری از محافل علمی جامعه است، جا دارد که از نوشته ها و اصطلاحات تدوین شده جرجانی استفاده نمائیم.

از سیداسماعیل جرجانی در زمینه طب چهار اثر به زبان فارسی به جای مانده است که مهمترین اثر آنها ذخیره خوارزمشاهی است که یک دوره کامل طب و شامل 10 کتاب و مهمترین اثر وی است و نسخه هایی از آن به زبانهای عبری، ترکی و اردو در دسترس است که حکایت از اهمیت این تألیف در آن روزگار دارد.

آثار پزشکی دیگر جرجانی از جمله خفی علائی و الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه را می توان تلخیصی از ذخیره خوارزمشاهی تلقی نمود با این توضیح که الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه خلاصه مفصل و خفی علائی خلاصه مجمل ذخیره خوارزمشاهی است.

کزاز (2) بیماری عفونی است که عامل آن کلستریدیوم تتانی است و امروزه اطلاعات کاملی در زمینه اتیولوژی، نشانه شناسی و سیر بیماری و درمان کزاز در نوشتجات پزشکی موجود است. ما در این مقاله به کنکاشی در زمینه دیدگاههای جرجانی در خصوص کزاز می پردازیم و آنرا با دانش کنونی خود مقایسه می کنیم. زیباترین بحث جرجانی در ارتباط با کزاز توضیح بالینی بیماری است که با دانش امروز کاملاً قابل تطبیق است.

جرجانی در آثار خود به خوبی از عهده تعریف و توضیح بالینی بیماری کزاز برآمده است، وی در باب ششم از جزء پنجم از گفتار اول می گوید که:

اندر دلیل کزاز بباید دانست که کشیده شدن عضلها و عصبها گردن را که از پیش و پس کشیده شود و گردن راست بماند کزاز گویند و متأخران اصطلاح نموده اند اندر آنک کزاز آنرا گویند که عضلها و عصبها سخت شود و از سوی بیش و بس کشیده شود و راست بماند و نتواند جنبد و التفات نتواند کردن و نتواند خفت.

وی تشنج ناشی از کزاز را می شناخته و در خفی علائی بحث کزاز را در مبحث تشنج مطرح می کند و سه نوع تشنج را مطرح می سازد که شامل تشنج امتلایی، تشنج خشک و صرع بوده است و کزاز را در دسته تشنج خشک جای می دهد و معتقد بوده است که در تشنج خشک به دلیل استفراغ و تحلیل عضلات و عصبها از رطوبت خشک می شود.

جرجانی گرفتاری و تظاهرات بیماری در سیستم عصبی-عضلانی (3) در کزاز را می شناخته و در همه جا بر آن تأکید می کند از جمله در قسمتی دیگر از آثار خود می گوید که:

عصبها و عضلات سخت شود و دندانها بر هم نشیند و باشد هم که بیمار خندان نماید و خنده نباشد و سبب آن کشیده شدن عضله رخساره باشد.

این علائم که جرجانی به خوبی از عهده توضیح آن در نوشتجات خود برآمده است به واسطه سم خارج سلولی (اگزوتوکسین) تتانواسپاسمین کلستریدیوم تتانی است که یک سم عصبی (نوروتوکسین) است.

جرجانی شایعترین علامت بالینی کزاز را که امروزه به اسم تریسموس (4) سختی فک می شناسیم را در آثار خود توضیح داده و از آن با اسم دندانها بر هم نشیند یاد می کند. بعلاوه اسپاسم در عضلات دهان و صورت را که در نوشتجات پزشکی امروز آنرا ریزوس ساردینکوس (5) یا خنده شیطانی می نامند را به خوبی شناخته و آنرا با جمله زیبایی بیمار خندان نماید و خنده نباشد توصیف می کند از دیدگاه روانشناسی اصطلاحی بسیار زیباتر از خنده شیطانی است. جرجانی در دلیل کزاز با توجه به این که ده قرن بعد از او عامل بیماری و اگزوتوکسین مسئول در بیماری شناخته شده است هم نظرات جالبی دارد که با دیدگاه امروزی قابل تطبیق است وی درباره دلیل کزاز می گوید که:

اسباب کزاز اسباب خاضه بادحاء غلیظ باشد که عصبها را کشیده دارد و باشد هم که ماده در میان لبقهاء عصب و اجزاء عضله گذر یابد و به سبب سرماءکه بدور سر فسرده شود و لیفها فراز هم گیرد و بدان سبب در دها تولد کند و حرکتها باطل شود. که با توجه به فاصله زمانی نزدیک به 10 قرن از زمان جرجانی تا شناخت دلیل کزاز اگر بجای بادهاء غلیظ بیماری یعنی کلستریدیوم تتانی و بجای ماده ای که به تعبیر جرجانی در میان لبغهاء عصب و عضله عبور می کند اگزوتوکسین باکتری را قرار دهیم دیدگاه امروز ما تفاوت چندانی با دیدگاه جرجانی ندارد.

جرجانی در درمان کزاز استفاده از روغنها و ضمادها را که سبب گرمی و نرمی می شود و مالش آنها را بر عضلات توصیه می کند و از جمله استفاده از دنبه گورخر و شتر و خرس و گاو کوهی و مالش روغنهای گیاهی مثل روغن بنفشه و خطمی و برگ چغندر و کدو را توصیه می کند که اگر درمانهای نوین ایمنولوژیک در جلوگیری از جذب سم را با استفاده از آنتی توکسین و آنتی بیوتیک تراپی را کنار بگذاریم درمان علامتی پیشنهادی جرجانی بسیار مفید و تنها راه ممکن است.

پی نوشت ها:

1- استادیار گروه ایمنولوژی- دانشکده علوم پزشکی- دانشگاه تربیت مدرس

2- Telanus

3- Neuromuscalar

4- Teismus

5- Risus asardenicus

منابع تحقیق :

1- ذخیره خوارزمشاهی- سیداسماعیل جرجانی

2- حفی علائی- سیداسماعیل جرجانی

3- الاغراض الطبیه و المباحث العلائیه، سیداسماعیل جرجانی

4- لغت نامه دهخدا، انتشارات دانشگاه تهران

منبع مقاله :

گروهی از نویسندگان، (1394) مجموعه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی در اسلام و ایران، چاپ دوم.

منبع: راسخون