چپ دست ها؛ جزئیات در خدمت کل - تور بالی اندونزی

چپ دست ها نوشته یونس عزیزی با روایت اول شخص سراغ ابهام غریب و مرموز زندان رفته است و سعی نموده بی آنکه در دام افسار گسیخته توصیفات تشبیه وار بیفتد از کوشش شخصیت اول قصه اش در مواجهه با احساسات متناقض انسانی پرده بردارد. یونس عزیزی برای نوشتن چپ دست ها سراغ ایده ای معمولی رفته است اما در پرداختن این ایده معمولی نسبتا پیروز عمل نموده است و از این رو اثرش را از شکست نجات داده است.

نویسنده در توصیف مکان زندان، احوال جاری در زندان و سیستم آن پیروز بوده است. برای کسی که هیچ مواجهه حضوری با زندان ندارد تصویر قابل قبولی ارائه می نماید. در چپ دست ها جزئیات در خدمت کل قرار گرفته است.

با قبول سیال بودن معنا در مربع معنایی و طرح الگوی نردبان معنایی عیان می گردد که نردبان معنایی به کمک مربع های معنایی متوالی، نمایانگر جابه جایی و پویایی معنا در روایت چپ دست ها است؛ به گونه ای که این معانی ارزش ساز همگی با توجه به قرار دریافتشان در ستون های راست یا چپ نردبان، به ارزش موردنظر که در واقع معنای نهایی گفتمان را رقم می زند، ختم می شوند؛ بنابراین، نردبان معنایی به همراه مربع های معنایی متوالی خود، با معانی پویا و ناپایدار برای به نمایش در آوردن تمام مراحل موجود در حین تغییر شرایط ها به کار می رود. با توجه به فرایند نردبان معنایی، معنا در روایت به گونه ای ثابت باقی نمی ماند؛ بلکه از طریق مربع های معنایی-که کاربردی ایستا و منجمد ندارند-زنجیره وار از معنایی به معنای دیگری متصل می شوند؛ تاجایی که در راستای معانی فراوری شده، شرایط نهایی سوژه شخصیت اول داستان رقم می خورد.

نردبان معنایی با هر روایتی قابل تطبیق است و مراحل تغییر معنایی روایت را با پی دریافت خط سیر روایتی، عامل معنایی فاعل ترسیم می نماید. این تغییرات می تواند نتیجه کنش، تشویش، تصمیم یا حتی فکر و اندیشه شخصیت اصلی داستان در جهت دستیابی به هدف باشد و تفاوت فقط در تعداد پله های نردبان و کوتاه و بلند شدن آن با توجه به درون مایه و معانی فراوریشده چپ دست ها است.

الگوی کنشی گریماس متشکل از شش کنشگر است، اما گاه یک کنشگر، چند نقش را ایفا می نماید. در این داستان، کنشگر فاعل پررنگ تر از سایر کنشگرهاست و نقش گیرنده و فرستنده را نیز ایفا می نماید. آصف، ناصر و مهسا علاوه بر اینکه فاعل کنش ها هستند، گیرنده و فرستنده آن نیز محسوب می شوند. کنشگر گیرن ده گاه چندین شخصیت است. آصف و مهسا هر دو گیرنده به شمار می فرایند و در اجرای کنش، گاه یکی از این دو، فاعل واقع می گردد. فرستنده فقط یک شخصیت انسانی نیست، بلکه گاه یک نیروی درونی و غیرانسانی، همانند کینه، حیله، حس انتقام و غیره، محرک فاعل در اجرای کنش است. حتّی گاه کنشگر کمکگر و بازدارنده نیز نیرویی غیرانسانی است؛ مثل قضا و قدر که کمک دهنده آصف است. گریماس معتقد است که الگوی او گاه چندگانه عمل می نماید؛ چنان که شخصیت مهسا هم نقش مخالف ناصر است و هم نقش کمکگر او را ایفا نموده است. در بیشتر کنش ها، نیروی بازدارنده حضور ندارد و از علل عمده آن، روی آوردن کنشگر فاعل به مکر و حیله برای از بین بردن کنشگر مخالف در هنگام ناتوانی در برابر اوست.

زنجیره های روایی عامل اصلی شکل گیری روایت است. در زنجیره پیمانی، آصف با گیر افتادن در مثلث کارپمن حوادث بعدی را شکل می دهد. همین زنجیره باعث شکل گیری کنش های داستان و زنجیره اجرایی می گردد که بیشتر متکی بر نجات، مکر، حیله و انتقام گیری است. نتیجه این کنش ها و سیر شرایط داستان از مثبت به منفی، زنجیره انفصالی را به وجود آورده است.

فرم نجات بخش است یعنی چه؟ یعنی چپ دست ها بی فرم یک قصه شکست خورده بود. یک داستان کلیشه ای نخ نما از زندگی پسری که پدر معتاد دارد و خواهر سرطانی و بر حسب رخ داده است وسط یک مثلث ویران گر به نام کارپمن و از این رو با سرعت رو به نابودی می رود. چپ دست ها بی فرم همین قدر کلیشه ای بود و شکست خورده.

دانسته یا نادانسته، بیشتر ما به عنون یک قربانی به زندگی و مسائل آن واکنش نشان می دهیم. هرگاه از پذیرش مسئولیت عمل، فکر یا اقدام خود سرباز می زنیم، بدون آنکه مطلع باشیم در نقش قربانی قرار می گیریم. قربانی گری به طور اجتناب ناپذیری، ا حساس خشم، ترس، گناهکاری و یا بی کفایتی ایجاد می نماید و باعث می گردد که ما احساس کنیم به ما خیانت شده، و دیگران از ما سوءاستفاده نموده اند. احساس قربانی بودن توسط استیون کارپمن به خوبی در قالب مثلث قربانی نشان داده شده است.

به این مثلث، شرم آفرین یا خالق شرم هم می گویند. زیرا معتقدند بوسیله نقش آفرینی در این مثلث ما به طور ناهوشیار زندگی دردناک و رنج آوری را به نمایش می گذاریم که برای خودمان شرم آور است. این مثلث صندلیی است که ما باورهای رنج آور قدیمی را که باعث گیر افتادن ما در زندگی شده است تقویت نموده تا کمی رنگ واقعیت به خود بگیرند.

هر نوع تعامل ناکارآمد در رابطه خود یا دیگران، از این مثلث سرمنشاء می گیرد و تا زمانی که نسبت به آن هوشیار نشویم نمی توانیم آن را تغییر دهیم. و تا زمانی که این الگوی زیستی تغییر نکند، نمی توانیم به سلامت روانی، هیجانی و بهزیستی دست یابیم. در واقعیت درمانی کار اصلی ما دعوت به مسئولیت پذیری و رها کردن نقش قربانی است تا زندگی مطلوب خود را زندگی کنیم.

سه نقش حاضر در این مثلث عبارتند از آزارگر، ناجی و قربانی. کارپمن معتقد است که این 3 نقش جنبه های متفاوت قربانیاند. از هر وجه که آغاز کنیم در نهایت در نقش قربانی خود را احساس خواهیم کرد. بنابراین مهم نیست که در این مثلث ها در چه نقشی هستیم، در نهایت خود را قربانی خواهیم یافت. به زبان ساده: اگر در این مثلث قرار داریم، قربانی هستیم.

در سراسر داستان تلویحا و در بعضی مواضع به صراحت آصف شخصیت اول چپ دست ها در میانه مثلث کارپمن ایستاده است. او قربانی زندگی بهم ریخته و پدر معتاد است. اعتیاد و گسل های شخصیتی پدر منجر به تحقیر و آزار آصف می گردد و او را مستعد تله محرومیت هیجانی نموده است. مردی جوان و بی اعتماد به نفس همراه با خاطرات مکرر تلخ و هیجانات سرکوب شده که قهرمان چپ دست ها شده است.

همه این ها در کنار هم آصف را در میانه مثلث کارپمن قرار داده است. به محض اینکه روزگار بر او تنگ می گیرد آغاز می نماید به مرثیه سرایی نفسی و مرور مدام زخم ها و ناکامی ها. او در این مرور فقط در صندلی قربانی است. گرفتار در این مثلث کاملا ناخودمطلع به حسب احساس قربانی بودن، جلاد را مورد مواخذه قرار می دهد و توپ بی کفایتی و شکست اکنونش را در زمین او می اندازد(پدر آصف) و باز ناخودمطلع در جست و جوی منجی است(مهسا). باید توجه داشت که قربانی در مثلث کارپمن در گردش اتوماتیک در ماجراهای دیگر زندگی در نقش جلاد یا منجی قرار خواهد گرفت.

منابع:

اسکولز، رابرت. (1383). درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیات. ترجمه فرزانه طاهری. تهران: آگه.

برتنس، هانس. (1384). مبانی نظریه ادبی. ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی. تهران: ماهی.

تولان، مایکل. (1386). روایت شناسی: درآمدی زبان شناختی ـ انتقادی. ترجمه فاطمه علوی و فاطمه نعمتی. تهران: سمت.

شمیسا، سیروس. (1383). نقد ادبی. تهران: فردوس.

مکاریک، ایرناریما. (1384). دانش نامه نظریه ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.